"همه عالم در یک کَس است،چون خود را دانست، همه را دانست"شمس تبریزی
قسمت اول: انواع مدلهای کسب و کار IT در ایران
مجید تهرانی: سلام. در قسمت قبلی الگوهای جریان نقدینگی(دارایی جاری) حاصل از مدلهای رایج کسبوکار در فاوا را بررسی کردیم و عینا اینکار را در قسمت چهارم برای دارایی های غیرجاری خواهیم کرد. درآمد، هزینه و سود/زیان سه پدیدهای هستند که کارآفرین با آنها سروکار دارد.تنها کارآفرینانی موفق هستند که در مورد این سه، تصمیمات و قضاوتهای درستی داشته باشند. البته "موفقیت نتیجه قضاوت صحیح است، قضاوت صحیح نیازمند تجربه است و تجربه معمولا محصول قضاوت غلط است". اما تجربه معلم سختگیری است زیرا اول امتحان میگیرد بعد درس میدهد. لذا برای آنکه کارآفرین فقط در موارد ضروری شاگرد دانشگاه تجربه باشد، خودشناسی یک شرط لازم برای موفقیت کارآفرین است. حداقل لازم برای "خودشناسی" در حوزه مالی یعنی شناخت خطاهای سیتماتیک تصمیمگیری درمورد درآمد، هزینه و سود/زیان.
به این خطاهای سیستماتیک در تصمیمگیری سوگیری(Bias) میگوئیم.آشنایی با این سوگیریها ما را آماده میکند تا برای تحلیل تصمیمات غلط رایج کارآفرینان در مورد مثلث درآمد، هزینه، سود/زیان آماده شویم.ممکن است ورود به ادبیات روانشناسی برای شما خواننده عزیز که دانشآموخته مهندسی هستید دشوار باشد یا نوعی گسست ناگهانی در مطلب به نظر برسد، اما از نگاه مهندسی میتوان به اینها هم الگوهای(Pattern) تفکری نادرست کارآفرینان و سرمایهگذاران گفت.خودمانی ، این همه Pattern یاد گرفتید در تحلیل، در طراحی منطق کاربردها، در طراحی مدل دادهای، در استقرار،.. این هم روش!
به هرحال در دنیای کارآفرینی ریسکهای زیر شما را احاطه کرده است و اگر منشاء ریسک در تصمیمات خودتا نهفته باشد و شما دچار سوگیریهای رفتاری خطرناک باشید یا از میدان به در خواهید شد یا احتمالا در همان سنی که آقای مهندس مهرانی نژاد به آن اشاره کرد موفق می شوید:
سوگیری 1:بیشاعتمادی- over confidence
این سوگیری ، یک اعتماد بی اساس در مورد توانایی شناختی، قضاوت و استدلال شهودی فرد است.معمولا افراد در مورد تواناییهای خود در پیشبینی و هم در مورد دقت اطلاعاتی که در اختیار آنان قراردارد، برآوردی بیش از اندازه دارند. همچنین در تخمین احتمالات عملکردی ضعیف دارند و رویدادهایی را که حتمی می دانند، غالبا دارای احتمال وقوع بسیار کمتر از صد در صد است.
سوگیری 2:مُعَرِفگرایی- Representativeness
این سوگیری شناخت غلط یک پدیده جدید به علت مشابهتهای آن با پدیدههای آشنای قبلی است.معمولا افراد موضوعات و تفکرات خود را طبقهبندی میکنند.زمانی که یک پدیده با طبقهبندیهای پیشین ساخته آنان ناسازگار است سعی میکنند به هر طریق ممکن این پدیده را با طبقهبندی پیشین خود تطبیق دهند.اما گاهی اوقات یک محرک جدید شبیه و معرف (representative) عناصر آشنایی است که قبلا طبقهبندی شده است ولی موارد قیاس پذیری وجود دارد که شدیدا با یکدیگر متفاوت هستند و در چنین مواردی واکنش طبقهبندی گمراه کننده بوده ودرک نادرستی از عنصر جدید ایجاد میکند.
سوگیری 3:اتکاء و تعدیل - Anchoring & Adjustment
این سوگیری تخمین اشتباه یک متغیر به علت انتخاب مبنای نادقیق تخمین اولیه است. افراد عموماً در زمان تخمین یک رقم اولیه ذهنی را مبنا قرار میدهند. سپس سعی میکنند روی این رقم تعدیل مثبت یا منفی کنند تا اطلاعات جدیدی به دست آید.مطالعات متعدد نشان داده است که افراد بدون توجه به کیفیت و نحوه انتخاب نقطه اتکاء اولیه دست به این کار میزنند و بنابراین قادر نیستند تعدل لازم را به اندازه کافی انجام دهند.
سوگیری 4:سازگارگرایی - Cognitive Dissonance
این سوگیری تلاشی برای غلبه بر ناراحتی ذهنی حاصل از تضاد دو شناخت(cognition) است. مراد از شناخت، نگرش(attitude)، احساسات(emotion)، باورها(belief)، و ارزش ها(value) است.افراد معمولا زمانی که با اطلاعات جدیدی که با ادراکات قبلی آنها در تضاد است مواجه میشوند نوعی ناراحتی ذهنی را تجربه میکنند.سازگارگرایی نوعی عدم تعادل است که پاسخی در قالب ستیز و تلاش جهت سازگار کردن تضادها و غلبه بر ناراحتی ذهنی است.
سوگیری 5:آشناگرایی – Availability
این سوگیری "یک قاعده سرانگشتی" و یک میان بر ذهنی است که برای تخمین یک احتمال استفاده میشود. افراد برای حدس احتمال وقوع یک پیامد بر اساس میزان شیوع یا رواج آن مبتنی بر زندگی و تجربیات خود اقدام می کنند.بر اساس این روش افراد تخمین احتمالات پیچیده را بر اساس تجربیات قبلی خود به سادگی برآورد میکنند.
سوگیری 6:خوداسنادی-Self Attribution
این سوگیری باعث می شود که افراد ریشه موفقیتها را از ویژگیهای ذاتی و توانمندیهای خود دانسته و ریشه شکستها را در عوامل بیرونی تفسیر کنند.این سوگیری از دو نوع خود ارتقایی(self-enhancing) و خود پشتیبانی(self-protecting) رایجتر است.
سوگیری 7:توهمِکنترل- illusion of control
این سوگیری گرایشی را در انسان توصیف میکند که موجب میشود افراد تصور کنند که می توانند پیامدها را کنترل کرده یا بر آنها تاثیر بگذارند در حالیکه در واقعیت اینگونه نیست.
سوگیری 8:دیرپذیری- Conservatism
این سوگیری نوعی فرایند ذهنی است که موجب میشود افراد به دیدگاه یا پیشبینیهای قبلی خود متمسک شوند و اطلاعات جدید را نادیده بگیرند و یا واکنش کمتری نسبت به آنها نشان بدهند.
سوگیری 9:ابهام گریزی- Ambiguity Aversion
انسانها در مواجه با توزیع احتمالات نامعلوم، تمایلی به پذیرش ریسک از خود نشان میدهند عموماً افراد در موقعیتهای مبهم دچار تردید میشوند و گرایشی در آنها شکل میگیرد که ابهامگریزی نام دارد. درکل انسانها از شرایط نامعلوم بیشتر از شرایط ریسکی میترسند.
سوگیری 10:داشته بیش نگری – Endowment
افراد در معرض سوگیری "داشته بیشنگری" زمانی که از حقوق مالکیت یک دارایی برخوردار هستند، ارزش بیشتری را برای آن در مقایسه با زمانیکه آن دارایی مایملک آنها نیست قائل می شوند. به هرحال قیمتهای پیشنهادی فروش افراد بیشتر از حداکثر قیمتهای خریدی است که آنها حاضرند بابت همان کالا بپردازند.
سوگیری 11:کوتاه نگری - Self Control
این سوگیری عادت به اینست که جای پس انداز برای فردا، امروز خرج کنیم.معمولا افراد اهداف بلند مدت خود را برای بدست آوردن رضایتمندی زودگذر به هم میریزند.
سوگیری 12:بهینه بینی – Optimism
این سوگیری باعث میشود که افراد خصیصههای شخصی خود را مثبت و بالاتر ازحد متوسط ارزیابی میکنند.افراد معمولا اقتصاد، بازار و پتانسیلهای عملکردی خود را بیش از اندازه بهینه میبینند و فکر می کنند که مشکلاتی که دیگران دارند برای آنها نخواهد بود.در واقع افراد تکیه بر مشخصات درونی را مناسبتتر از تکیه بر مشخصات بیرونی میدانند.
سوگیری 13:حسابانگاری - Mental Accounting
افراد با طبقهبندی امتیازات و ویژگیهای پولهای مختلف که از منابع مختلف به دستشان میرسد، رفتاری دارند که تفاوت عقلایی ندارد. مثلا کاربردهایی که برای پول حاصل از سود یک قرارداد در ذهنشان ترسیم کردهاند با پولی که از یک قرعهکشی یا شرط بندی به دست آمده یا از یک ارثیه متفاوت است.به عبارت دیگر درآمد جاری، دارایهای فعلی و درآمدهای آتی در ذهن افراد جایگاه متفاوتی دارد و کشش برای مصرف درآمدجاری در آنها بیشتر است.
سوگیری 14:تاییدگرایی- Confirmation
این سوگیری باعث میشود که بر ایده ها و پدیدههایی تاکید کنیم که موید باورهای ماست و آنچه که در تضاد با نظرات ماست را بی اهمیت بدانیم.
سوگیری 15:رویدادگرایی-Hindsight
رویدادگرایی باعث می شود که ما حتی اگر یک پدیدهای قابل پیشبینی هم نباشد ، همواره بگوئیم : "از اولش میدانستم اینجوری می شود".توصیف کلیه وقایع به صورت قابل پیشبینی باعث میشود که در پیش بینی آینده عدم قطعیتی که پیش از رویداد مورد نظر وجود دارد را دست کم بگیریم.
سوگیری 16:زیانگریزی-Loss Aversion
از نظر روانی، امکان وقوع زیان به عنوان یک محرک، دو برابر امکان کسب سود در تصمیم افراد موثر است.زیانگریزی باعث میشود که افراد دو دستی به یک سرمایهگذاری و یا طرح زیانده بچسبند تا اوضاع عوض شده و شاهد سودآوری آن باشند.
سوگیری 17:تازهگرایی-Recency
این سوگیری باعث میشود که افراد به نحو بارزی بیشتر از رویدادهای گذشته ، رویدادها و مشاهدات اخیر را به یادآورند و بر آنها تمرکز کنند.
سوگیری 18:پشیمان گریزی - Regret Aversion
این سوگیری باعث می شود برای آنکه پشیمان نشویم دست به عمل قاطع نزنم.ترس از رسیدن به چیزی کمتر از انتظار و وفادار ماندن به موقعیتهای زیان ده قبلی و پیشگیری از رنجِ بدتر شدن اوضاع از عوارض این سوگیری است.افراد مبتلا به این سوگیری همواره در اجتناب از "خطای اقدام" و "خطای غفلت" هستند.
سوگیری 19:شکل گرایی – Framing
این سوگیری باعث میشود که ما در تصمیمگیری به شکل(frame) واقعیت بیشتر واکنش نشان دهیم تا خود واقعیت.مثلا در یک فروشگاه یک نسکافه با لیوان کنار آن ممکن است ما را به این برداشت برساند که این دو چون داخل یک بسته هستند، قیمت بسته ارزانتر از خرید تک تک قهوه و لیوان خواهد بود.در واقع قبل از آنکه افراد دقت کنند که تخفیف فلهای در کار بوده است یا نه شکل عرضه باعث میشود که نسبت به خرید ترغیب بیشتری نشان داده و قضاوت ذهنیشان وجود تخفیف باشد.
سوگیری 20:دگرگونگریزی - Status Que
این سوگیری عملا اجتناب از تغییر و گرایش به ثابت ماندن است. به علت این سوگیری افراد چیدمان انتخابها و گزینههایشان را به گونهای انجام میدهند تا منجر به انتخابی شود که وضع موجود را تایید میکند.
سوگیریها بیشتر از این هستند و من اینها را از کتاب پمپین انتخاب کردم به این نیت که اگر کسی علاقهمند بود بتواند به این کتاب مراجعه کرده و با دیدن پرسشنامههای آن وجود سوگیری در خود را تشخیص دهد.البته امیدوارم به تفاوت مالی رفتاری(behavioral finance) که موضوع آن کتاب است با رفتار مالی(financial behavior ) که موضوع بحث من هست، دقت کنید.در قسمتهای بعدی با بحث پیرامون نقش این سوگیریها در مورد دارایی جاری و غیر جاری ، خواهیم دید که پول(درآمد، هزینه و سود/زیان) به تنهایی بد یا خوب نیست، بلکه فقط ضعفها و قوتهای کارآفرین را آشکار میکند. البته من برای تمام این سوگیری ها مثال کارآفرینانه ندارم و حتی در باب سرمایهگذاری نیز این علم در حال تکوین است اما سعی خواهم کرد اشتباهات رایج را معرفی کنم.